Καστοριά : Κιβωτός του βυζαντινού πολιτισμού

Στο λαιμό μιας λοφώδους χερσονήσου, στη δυτική όχθη της λίμνης της Καστοριάς, στη θέση όπου βρισκόταν η οχυρή μακεδονική πόλη Κήλητρον ή Κέλετρον, αποφάσισε να μεταφέρει τον 6ο αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α’ (527-565) τον πληθυσμό της παρακείμενης Διοκλητιανούπολης, ρωμαϊκής πόλης που ήταν χτισμένη στην περιοχή του Άργους Ορεστικού και είχε λεηλατηθεί από βαρβάρους τον 4ο αιώνα μ.Χ. 

Η εν λόγω απόφαση του Ιουστινιανού σηματοδότησε την έναρξη του βίου της βυζαντινής Ιουστινιανούπολης, που περιτειχίστηκε και μετονομάστηκε αργότερα σε Καστοριά (η πόλη αναφέρεται στις πηγές με τη σημερινή ονομασία της από τους Μεσοβυζαντινούς Χρόνους). 

Μάλιστα, η πόλη της Καστοριάς, που καθιερώθηκε από τον 11ο αιώνα ως πνευματικό κέντρο, κατάφερε να διαγράψει μια αξιοσημείωτη καλλιτεχνική πορεία: στο β’ μισό του 12ου αιώνα κατέστη καλλιτεχνικό κέντρο, ενώ το 14ο και το 15ο αιώνα, χάρη στα ειδικά προνόμια που της είχε παραχωρήσει η τουρκική διοίκηση, συνέχισε να αποτελεί σημαντική καλλιτεχνική εστία.

Την εξαίρετη καλλιτεχνική διαδρομή της πόλης και το υψηλό επίπεδο της αγιογραφικής παραγωγής στην Καστοριά από τους Μεσοβυζαντινούς έως και τους Μεταβυζαντινούς Χρόνους αντανακλούν αφενός μεν τα εντυπωσιακά εκκλησιαστικά μνημεία της, αφετέρου δε τα λαμπρά εκθέματα του Βυζαντινού Μουσείου της πόλης.

Από τις δεκάδες βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες που κοσμούν την Καστοριά ξεχωρίζουν οι ακόλουθες:

Οι Άγιοι Ανάργυροι, τρίκλιτη βασιλική, με έξοχο κεραμοπλαστικό διάκοσμο και τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, του 11ου και του 12ου αιώνα (υψηλής καλλιτεχνικής αξίας είναι οι τοιχογραφίες του 12ου αιώνα). 

Ο Άγιος Στέφανος, τρίκλιτη βασιλική, με νάρθηκα, υπερώο (γυναικωνίτη) και δύο κύρια στρώματα ζωγραφικής, το ένα του τέλους του 9ου/αρχών του 10ου αιώνα και το άλλο του τέλους του 12ου αιώνα. 

Η Παναγία Κουμπελίδικη, μικρός τρίκογχος ναός του 10ου/11ου αιώνα, με ψηλό κυλινδρικό τρούλο (κουμπές στην τουρκική γλώσσα, εξ ου και η ονομασία του ναού) και τοιχογραφίες που ανήκουν σε τρεις διαφορετικές φάσεις (13ου αιώνα, τέλους του 15ου αιώνα και 17ου αιώνα). 

Ο Ταξιάρχης Μητροπόλεως, τρίκλιτη καμαροσκεπής βασιλική, με νάρθηκα, υπολείμματα τοιχογραφιών του 10ου αιώνα, τοιχογραφίες των ετών 1359-1360 και τον τάφο του μακεδονομάχου Παύλου Μελά. 

Ο Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη, μικρός μονόχωρος ναός του 12ου αιώνα, με νάρθηκα και τοιχογραφίες του 12ου αιώνα (μεταξύ αυτών, σκηνές από το βίο του τιμώμενου αγίου και παραστάσεις των κτητόρων, του μαγίστρου Nικηφόρου Kασνίτζη και της συζύγου του, Άννας). 

Στο Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς φιλοξενούνται μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας βυζαντινές και μεταβυζαντινές φορητές εικόνες, προερχόμενες από τους ναούς της πόλης, αποτοιχισμένες τοιχογραφίες ναών της Καστοριάς, παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά της Διοκλητιανούπολης, αρχιτεκτονικά γλυπτά (παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά και οθωμανικά), εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα και βιβλία από ναούς της πόλης, κεραμική και νομίσματα. 

*Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το παρόν άρθρο προέρχονται από το Trasias studio, πλην εκείνων στις οποίες εικονίζονται αφενός μεν ο Ταξιάρχης Μητροπόλεως και ο Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη (αυτές προέρχονται από το διαδικτυακό τόπο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών), αφετέρου δε το Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς (αυτή προέρχεται από το διαδικτυακό τόπο του περιοδικού «Αρχαιολογία και Τέχνες